Frans de Waal - Magister Salutem
Er zijn bijzondere en minder bijzondere actualiteiten. Ditmaal een hele bijzondere: de gedragsdeskundige en primatoloog Frans de Waal is helaas overleden. De Waal heeft de wereld de ogen geopend voor de zogeheten zachte kant van gedrag van vooral apen en mensen. Zijn leven lang heeft hij chimpansees bestudeerd en wist veel vooroordelen te ontmaskeren door gedegen onderzoek, hart voor de zaak en een helder betoog. Met name het aangeleerde superioriteitsgevoel van de sedentaire mens heeft hij daarbij ontmaskerd. We kunnen Frans de Waal zonder twijfel toevoegen aan het rijtje richtingbepalende wetenschappers als Rudolf Agricola, Erasmus Roterodamus, Alexander von Humboldt, Peter Kropotkin en Lynn Margulis. De Waal schreef vaak over samenwerken en eerlijkheid en hij bond de strijd aan met diep gewortelde waanideeën over agressie en competitiviteit bij apen en bij mensen. Zijn onderzoek wees uit dat ook dieren intelligent zijn en de mens een toontje lager diende te zingen. Zijn boeken droegen dan ook titels als Zijn we slim genoeg om te weten hoe slim dieren zijn?, Een tijd voor empathie en Chimpanseepolitiek.
Hieronder drie citaten uit Een tijd voor empathie. Het eerste citaat gaat over het belang van empathie, ofwel invoelingsvermogen, bij de mens: “Een instrument dat we tot onze beschikking hebben en dat ons denken geweldig verrijkt, is in de loop der eeuwen geselecteerd, wat betekent dat zijn overlevingswaarde steeds opnieuw op de proef is gesteld. Het is ons vermogen verbondenheid met anderen te voelen, hen te begrijpen en ons in hun situatie te verplaatsen.” (1)
Het tweede citaat gaat over empathie, samenwerken en samenleven van de mens gedurende de evolutie: “Empathie moet het hebben van nabijheid, gelijksoortigheid en vertrouwdheid, en dat is volstrekt logisch gezien het feit dat ze is geëvolueerd om samenwerking binnen de groepen te stimuleren. In combinatie met ons belang bij sociale harmonie, waarvoor een eerlijke verdeling van hulpbronnen vereist is, stuurde empathie de menselijke soort in de richting van kleinschalige samenlevingen waar de nadruk op gelijkheid en solidariteit lag. Tegenwoordig leven de meesten van ons in veel grotere samenlevingen, waar deze nadruk moeilijker te handhaven is, maar we zitten psychologisch nog altijd zo in elkaar dat we ons bij deze uitkomsten het meest op ons gemak voelen.” (2)
Het laatste fragment gaat over emotionaliteit en rationaliteit bij apen, maar uiteraard ook bij de mens. “[De] combinatie van emotionele betrokkenheid, waardoor we ons om de ander bekommeren, en intelligentie, die ons helpt de situatie in te schatten, is kenmerkend voor empathische perspectiefname. Deze beide aspecten moeten in evenwicht zijn. Lopen de emoties te hoog op, dan kan het met de perspectiefname misgaan. Een tragisch voorbeeld daarvan deed zich voor in de dierentuin van Singapore. Toen een jonge orang-oetan met haar hals in een touw bekneld was geraakt, bleef haar moeder maar aan haar trekken om haar te bevrijden. Oppassers die tussenbeide probeerden te komen werden door de moeder opzij geduwd. Haar reddingspogingen waren zo onbesuisd, dat ze uiteindelijk de nek van haar dochter brak, wat het jong fataal werd.
Heel anders verliep een soortgelijke situatie in een Zweedse dierentuin. Een vier jaar oud chimpanseejong stikte bijna: het hing in een klimtouw, met het touw dubbel om zijn nek geslagen. In stilte worstelde hij om los te komen, terwijl zijn voeten los bungelden. De oudste, meest dominante man van de groep ging naar het slachtoffer toe, tilde het met een arm op, zodat de spanning in het touw wegviel, en bevrijdde hem met zijn vrije hand uit het touw. Daarna droeg hij het jong omlaag en zette het voorzichtig op de grond. In een paar tellen en met niet meer dan enkele handbewegingen was alles voorbij. Geluid kwam er alleen van een schreeuwende oppasser.
Misschien was de drang van de orang-oetanmoeder om haar dochter te redden zo hevig dat ze niet meer helder kon denken. Of misschien ontbrak het haar aan ervaring met touwen. In tegenstelling tot haar bleef de chimpanseeman kalm en handelde hij juist. Er is grote intelligentie nodig om de natuurlijke impuls – trekken – te onderdrukken en doelmatig op te treden. Dergelijke gevallen illustreren het gelaagde proces dat aan hulp ten grondslag ligt: het berust zowel op emotie als inzicht. Alleen wanneer beide processen worden gecombineerd, kan een organisme van voorbezorgdheid overgaan tot werkelijke bezorgdheid, met inbegrip van gerichte hulpverlening die voor onze naaste verwanten kenmerkend is.” (3)
Dit laatste fragment illustreert tevens het belang voor de mens om de emoties te balanceren en de primaire prikkels te beheersen teneinde te kunnen voortbestaan. Die noodzaak ontstond meer dan vijf miljoen jaar geleden en bestaat nog steeds, maar doordat de sedentaire mens in onnatuurlijk grote groepen is gaan samenleven, functioneert ons gedragsregelend mechanisme gebrekkig met vaak desastreuze gevolgen.
Ik bewaar aan Frans de Waal de beste herinneringen. Zijn wetenschappelijke werk spreekt mij bijzonder aan, hij was geïnteresseerd in mijn onderzoek en mijn schijfwerk en hij heeft mij goede adviezen gegeven.
Magister salutem.
Verwijzingen:
(1) Frans de Waal, Een tijd voor empathie, 8e druk, 2011, Uitgeverij Contact, ISBN 978 90 254 3663 6, p.249
(2) Ibid., p.245
(3) Ibid., pp.117-118
(4) Zie de necrologie van Frans de Waal in NRC van 16 maart 2024 “De man die mens en aap dichter bij elkaar bracht”. Dit is de link: https://www.nrc.nl/nieuws/2024/03/16/de-man-die-mens-en-aap-dichter-bij-elkaar-bracht-a4193299
Meer weten? Lees mijn boek Nooit Meer Concurreren, verkrijgbaar bij boekhandel, uitgeverij Boekscout en Bol. Dit is de link: https://koopmijnboek.shop/9789464507423